تربیت انسان کامل که هدف غایی تعلیم و تربیت اسلامی است، مستلزم توجه برنامه های درسی به اصولی از قبیل تفکر، ایمان، تقوا و پرهیزگاری، علم، عمل و اخلاق است. اگر چه در برنامه های درسی مقاطع مختلف تحصیلی به تناسب مخاطبین، برنامه هایی برای آموزش و پرورش این عناصر در نظر گرفته شده است، ضرورت توجه بیشتر به مقوله ی آموزش مهارت های فکری به دانش آموزان با توجه به گسترش و پیچیدگی های دامنه ی علوم، ارتباطات و مهارت های زندگی، بیش از پیش نمایان می شود. در همین زمینه رهبر انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای در دیدار با معلمان سراسر کشور در تاریخ 12/2/1385 با اشاره به ضرورت آموزش فلسفه برای کودکان و نوجوانان چنین فرمودند :
«امروز در دنیا به زبان کودکى به کودکان فلسفه مى‌آموزند. یعنى چیزى که از نظر بعضى از طراحان کشور ما بى‌معنى است. فکر مى‌کنند فلسفه مخصوص آدم هاى ریش و سبیل‌دار و کسانى است که یک سنى از آن ها گذشته باشد. نگاه مدرن به مسائل حیات، امروز پیشروان علمى دنیا را به این جا رسانده که باید فلسفه را از دوره‌ى دبستان به کودکان تعلیم داد. البته با زبان کودکى. این را به عنوان یک مثال عرض کردم براى روشن شدن این مطلب که آموزش و پرورش چقدر مى‌تواند در آینده‌ى یک کشور اثر بگذارد، که البته براى شما هم روشن است.»
در این میان از جمله مسائل پیش روی ما این است که چگونه می توان فکر کردن را به دانش آموز یاد داد؟ چطور می توان مهارت سوال کردن و مسئله سازی و حل مسئله را در ذهن و ضمیر دانش آموز نهادینه کرد؟ چگونه می توان او را به استدلال تشویق کرد و قدرت خلاقیتش را پرورش داد؟ مهارت های ارتباطی دانش آموزان و احترام گذاشتن آن ها به عقاید دیگران چگونه حاصل می شود؟ از چه طریقی معلم می توان دانش آموز را به سمت پژوهش و تحقیق سوق دهد؟ و چگونه مهارت های ارزشیابی و قضاوت در ذهن و ضمیر دانش آموز نقش می بندد؟ بنابراین مبرهن است که آموزش مهارت های فکری به کودکان و نوجوانان مستلزم مطالعه، تحقیق و پژوهش و برنامه ریزی دقیق است.
در دوران معاصر روش های ویژه ای توسط اندیشمندان حوزه های معرفت شناسی برای آموزش مهارت های تفکر به کودکان و نوجوانان و جوانان شکل گرفته است. از قبیل :
- روش حل مسئله - روش بارش مغزی یا طوفان فکری- روش بازی و نمایش خلاق- روش شش کلاه تفکر- روش (5WH)پرسش های پنجگانه ( چرا، چگونه، کجا، چه کسی، چه وقتی )- روش تفکرسیستمی ایسبرگ (ICEBERG )- روش TRIZ- روش حلقه های کند و کاو
البته شیوه های آموزش مهارت های فکری محدود به روش های فوق نیست و در این زمینه شیوه های متعددی وجود دارد که برخی از آن ها دارای وجوه اشتراک و تداخل نیز می باشند و گاه مکمل همدیگر و یا جزئی از همدیگر هستند.
این مقاله تحت عنوان آموزش مهارت های فکری برای کودکان تدوین شده است و روش معرفی شده در آن، حلقه های کند و کاو می باشد که به شرح و تبیین ویژگی های آن می پردازیم.
تاریخچه ی حلقه های کند و کاو
فیلسوفی به نام ماتیو لیپمن ( Mathew Lipman ) در سال 1969 فلسفه برای کودکان را ابداع نمود. او هنگام تدریس به دانشجویان متوجه کند ی ذهن آن ها در زمینه ی مسائل فکری و فلسفی شد و در طی مطالعات خود به این نتیجه رسید که می توان آموزش مفاهیم فلسفی را از کودکی شروع کرد تا این کودکان دردوره های بعدی زندگی با کمک قوه ی فکری تربیت شده ی خود، مسیر زندگیشان را به خوبی برگزینند. برنامه ی فلسفه برای کودکان از زمان تولد خود تا کنون مسیر پر پیچ و خمی را طی کرده و با فراز ها و نشیب هایی روبه رو شده است. از جمله در کشور ما از مسائل چالش بر انگیزی بوده است که همواره با مخالفت ها و موافقت های صاحب نظران رو به رو شده است. البته در اصل موضوع که ضرورت آموزش مهارت های فکری به کودکان را مورد تاکید قرار می دهد، اختلافی بین اندیشمندان وجود ندارد. بلکه بیشتر مسائل مطرح شده پیرامون روش های مورد استفاده و شرایط لازم دراجرای برنامه ی فلسفه برای کودکان بوده است.
این مقاله در پی مطرح کردن مسائل و مشکلات و اختلافات موجود در این زمینه نمی باشد. بلکه هدف آن معرفی اجمالی برنامه ی فلسفه برای کودکان به زبان ساده است تا مربیان و معلمان گرامی با اصول و اهداف این برنامه بیشتر آشنا شوند. بدیهی است که استفاده از روش فلسفه برای کودکان و نوجوانان در مدارس مستلزم کسب مهارت های لازم و مطالعات گسترده در این زمینه است.
در حال حاضر بخش فلسفه برای کودکان در پژوشگاه علوم انسانی وابسته به وزارت علوم و همچنین سازمان پژوهش و برنامه ریزی وابسته به وزارت آموزش و پرورش برنامه هایی را برای اشاعه ی این طرح دردست مطالعه و اقدام دارند. به طوریکه در سند برنامه ی درسی ملی در سطوح مختلف آموزشی برنامه هایی برای آموزش مهارت های فکری در نظر گرفته شده است. در این سندمهمترین حوزه ی یادگیری، تفکر و حکمت نام دارد و بر ارائه ی محتوا ی این حوزه ی یادگیری به صورت مستقل تاکید شده است. در گذشته سازمان آموزش و پرورش استان مازندران و در حال حاضر اداره کل آموزش و پرورش شهرستان های استان تهران برای تدوین محتوای آموزش فلسفه برای کودکان برنامه هایی در حال اجرا داشته و دارند.
برنامه ی فلسفه برای کودکان که گاهی به آن به صورت مختصر نام« فبک » اطلاق می گردد، برای کودکان سنین پیش دبستانی تا دبیرستانی( 4 تا 18 سال ) در ایران و سایر کشورها اجرا شده است.
اهداف برنامه ی آموزش مهارت های تفکر به کودکان
- پرورش روحیه ی نقادی، استدلال و پرسشگری در دانش آموزان
- پرورش تفکر خلاق و پژوهشگر
- فراهم نمودن فرصت اندیشیدن و ژرف نگری
-نهادینه کردن شیوه ی درست اندیشیدن و تصمیم گیری در ذهن و ضمیر دانش آموزان
- ارتقاء توانایی کودکان دردرک و بیان ایده ها و افکار و برقراری ارتباط
- پرورش روحیه ی حقیقت جویی، عدالت و تقویت نگرش مثبت
- پرورش حس زیبایی شناسی
- فراهم نمودن زمینه های رشد شناخت فرد از خود، خدا، خلق و خلقت
اصول ناظر بر برنامه ی آموزش مهارت های تفکر به کودکان
- در تدوین محتوا و روش توجه به مفاهیم الهی و انسانی بر مبنای اصول و اندیشه های اسلامی و اخلاق ضرورت دارد.
- آموزش مهارت های فکری، کمک به زایش فکر است نا القاء آن .
- آموزش مهارت های فکری بر مبنای علاقه و نیاز و توانایی کودک استوار و با تجارب زندگی او هماهنگ است.
- معلم در این برنامه راهنما و تسهیل گراست و از کنترل و مداخله ی مستقیم تا حد امکان پرهیز می کند.
- آموزش بر پایه ی کار گروهی و حلقه های کند و کاو و تفکر جمع گرا در اولویت است.
- توجه به فرایند یادگیری و تفکر مهم تر از نتیجه ی آن است و پاسخ درست و غلط در این مقوله وجود ندارد.
-لازمه ی رشد تفکر خلاق و انتقادی، ایجاد محیطی امن برای اندیشه، بحث و اظهار نظر در کلاس درس است. لذا ارائه ی هرگونه نمره و آزمون و قضاوت و ارزشیابی توسط معلم در این برنامه جایگاهی ندارد.
- تفکر فلسفی با تحیرو شگفتی و کنجکاوی آغاز می شود. لذا استفاده از داستان های چالش بر انگیز با اولویت داستان های ملی و بومی و استفاده از تصویر، فیلم، متن، شعر، رویداد های روزمره و جاری، بازی، مسئله و چیستان مبنای شروع کار است.
روش اجرای برنامه ی آموزش مهارت های تفکر به کودکان
یکی ازروش های تربیتی قرآن مجید این است که مفاهیم عمیق را در قالب داستان رقیق می کند. در آموزش مفاهیم فلسفی به کودکان نیز می توان این گونه عمل کرد. گام اول بیان یک داستان جذاب و البته چالش بر انگیزدر کلاس ( یا هر جای دیگر) است. شکل بیان داستان آزاد است وهم معلم و هم دانش آموزان می توانند در بیان داستان نقش داشته باشند.
گام دوم راهنمایی دانش آموزان و هدایت آنان در جهت طرح سئوالات و بیان چالش های موجود در فرازها و نشیب های داستان و شخصیت های آن است که حتی الامکان به صورت غیر مستقیم انجام می گیرد. دانش آموزان آزادند تا در مورد هر قسمت از داستان که برایشان حیرت آور بوده یا آنان را به تفکر وا داشته است، سئوالاتی را مطرح کنند. در این قسمت نیز معلم به صورت غیر مستقیم و با بیان پرسش هایی دانش آموزان را در جهت طرح سئوالات مناسب هدایت می کند. تعامل و همکاری دانش آموزان در بیان سئوال مطلوب است.
مربی یا معلم در مرحله ی بعدی سئوالات تک تک دانش آموزان را پای تخته به نام خود آنان می نویسد. برخی از سئوالات که جنبه ی چالش بر انگیز تری دارند، نقطه ی مناسبی برای آغاز بحث و گفت و گو هستند. دانش آموزان در مورد ابعاد مختلف آن سئوال به مباحثه می پردازند. هر کس پاسخ خود را با دلایلی که به ذهننش خطور کرده است، بیان می کند. و بدین ترتیب حلقه ی کند و کاو شکل می گیرد و بحث و گفت و گو و نقد و بررسی پاسخ ها و ارائه ی دلایل، به مرور قدرت استدلال و انتقاد و خلاقیت و روحیه ی پرسش گری دانش آموزان را تقویت، و تحقق اهداف ارائه شده در این برنامه را تسهیل می کند.
نکته ی دیگر در مورد نقطه ی آغاز بحث و گفت و گو این است که علاوه بر روش داستان که ذکر گردید، استفاده از تصویر، فیلم، متن، شعر، رویداد های روزمره و جاری، بازی، مسئله و چیستان و ... نیز می تواند به عنوان شروع برنامه ی حلقه های کند و کاو مورد استفاده قرار گیرد.
در هر حال باید اذعان نمود که معلم نقش اساسی در اجرای مطلوب این برنامه دارد و توفیق این برنامه و تحقق اهداف آن در گرو هدایت گری ها و مداخلات هوشمندانه ی اوست . اوست که روحیه ی گفت و گو،حقیقت جویی، عدالت طلبی، مشارکت، تحقیق وپژوهش، ارزشیابی و قضاوت و در نهایت کسب معرفت نسبت به موضوع را دردانش آموزان خود بر می انگیزد و فرایند تربیت را از شکل انتقال معلومات به سمت کشف حقایق سوق می دهد
رویش طلایی کوچولوها